Unofficial Draft
Copyright © 2023 the document editors/authors. Text is available under the Creative Commons Attribution 4.0 International Public License; additional terms may apply.
Hier komt de samenvatting van het werkdocument
This document is a draft of a potential specification. It has no official standing of any kind and does not represent the support or consensus of any standards organization.
De voorliggende standaard richt zich op het beschrijven van begrippen in een begrippenkader. Dit maakt het mogelijk om:
Door toepassing van deze standaard wordt het mogelijk om informatie beter vindbaar te maken doordat de beschrijvingen van begrippen bij zoekopdrachten nieuwe ingangen biedt tot de informatie. Door de interoperabele beschrijvingen is van alle beschreven begrippen altijd een eenduidige beschrijving vanuit de primair verantwoordelijke organisatie beschikbaar. En last but not least is waar relevant altijd de rationale achter de beschrijving beschikbaar door de verwijzing naar de bron in wet- en regelgeving, standaarden, werkinstructies en afspraken. Dit zijn concrete stappen op weg naar een toegankelijke en transparante overheid. Daarom willen we het uiteindelijke profiel als aanbevolen standaard of als pas-toe-of-leg-uit standaard aanbieden aan het Forum Standaardisatie.
Iedere beschrijving van een begrip in een begrippenkader probeert de betekenis van een begrip te "vangen" zoals in het betreffende domein wordt beoogd. Hiervoor hebben we enkele middelen:
Deze middelen vullen elkaar aan: door in de beschrijving meerdere middelen te gebruiken ontstaat een beschrijving die de betekenis van een begrip optimaal "vangt".
Behalve deze inhoudelijke middelen om een begip en een begrippenkader te beschrijven zijn op metagegevens zoals wie heeft het gemaakt, wanneer enzovoort relevant. Afspraken daarover dienen ook de interoperabiliteit. De afspraken over dergelijke provenance en versie informatie worden in de volgende versie van deze standaard uitgewerkt.
Deze standaard is primair bedoeld voor analisten, informatiemanagers, informatiemodelleurs en -architecten. Er is niet veel extra kennis nodig om met behulp van de standaard een eenvoudige verklarende begrippenlijst of glossary te maken. Voor het maken van een samenhangende taxonomie of thesaurus is ook gedegen kennis van standaarden (W3C en ISO) voor het beschrijven van betekenis nodig. De voorliggende standaard is daarnaast bedoeld voor mensen die verantwoordelijk zijn voor (web)content, registraties of (delen van) digitale stelsels. Voor deze groep biedt de standaard handvatten en good practices voor het beschrijven en verbinden van de gebruikte begrippen.
Uiteindelijk biedt deze standaard transparantie en duidelijkheid aan enerzijds degenen die (overheids)informatie publiceren en/of besluiten formuleren en anderzijds aan mensen voor wie deze informatie en/of besluiten zijn bedoeld. Voor degenen die besluiten formuleren helpt het om de uit te voeren wet- en regelgeving, context en betekenis helder in beeld te houden. Voor iedereen geeft het inzicht in context en betekenis. Beschrijving van de betekenis en context van begrippen is voor iedereen een eerste stap naar elkaar begrijpen.
Taxonomieën en thesauri zijn oorspronkelijk ontworpen voor informatieprofessionals die zijn opgeleid in indexeren en zoeken. Er is vooral vraag naar vocabulaires die ongetrainde gebruikers helpen bij het intuïtief vinden van informatie en naar vocabulaires die redeneren door machines mogelijk maken. De ISO 25964 standaard voor thesauri maakt zoals ze zelf in de inleiding aangeeft de transitie die nodig is om compatibel te zijn met de digitale wereld van informatiemanagement. Daarbij gaat het om het zoeken en vinden van informatie in digitale registraties.
De gedachte achter zo'n index is dat de informatiezoeker via een begrippenkader informatie kan vinden die met een bepaald begrip is geïndexeerd. Daarvoor zijn met name de volgende beschrijvende kenmerken van begrippen bruikbaar:
In dit profiel hegebruiken we de Nederlandse term "begrip", waarvoor in het Engels de term "concept" gebruikelijk is. Soms wordt ook in het Nederlands de term "concept" gebruikt. In dit document zullen we de Nederlandse term "begrip" gebruiken, tenzij we expliciet willen verwijzen naar de Engelse term (bijvoorbeeld bij de aansluiting op internationale standaarden).
Begrippen krijgen in het begrippenkader betekenis door de betekenis die enkel bestaat in de hoofden van mensen te "vangen" in een combinatie van de hierboven genoemde elementen. Wikipedia gebruikt het begrip "concept" in de betekenis van wat wij met een "begrip" bedoelen. Het definieert een concept (Latijn concipere - conceptum: bijeen-nemen, be-grijpen, be-vatten) als een cognitieve (mentale) eenheid, waarin meerdere ideeën, op grond van hun cognitief ervaren verwantschap, worden samengevat tot een hogere cognitieve klasse. Een begrip is een synoniem van een concept: het concept waarvan de betekenis is "gevangen" in de beschrijving van het begrip.
Naast de ISO 25964 is SKOS een belangrijke standaard voor dit profiel. Dit is een standaard die op de pas-toe-leg-uit lijst van het Forum Standaardisatie staat. SKOS moet worden toegepast op de publicatie van niet geformaliseerde systemen voor kennisrepresentatie op het internet, met als doel (1) kennis over de betekenissen en samenhang van de onderliggende begrippen te ordenen en toegankelijk te maken en (2) hergebruik mogelijk te maken. Hieronder vallen ook taxonomieën en thesauri. SKOS is een W3C standaard, die nauw verwant is met de voorlopers van de ISO 25964, namelijk de ISO 2788-specificaties voor eentalige thesauri en de ISO 5964 voor meertalige thesauri. In de appendix van de SKOS primer wordt de samenhang met deze 2 ISO staandaarden beschreven en wordt aangegeven dat 'It is hoped that this will help future efforts to port thesauri that follow the ISO guidelines into SKOS.' Ook Dit artikel over keuzen bij het ontwerp van kennissystemen laat zien dat dit soort richtlijnen nodig zijn. Met deze standaard willen we dergelijke praktische richtlijn en aaandragen.
Het functionele toepassingsgebied voor het voorliggende profiel voor een begrippencatalogus komt overeen met het toepassingsgebied dat de pas-toe-of-leg-uit-lijst aangeeft voor SKOS. Praktisch betekent dit dat dit profiel primair een profiel is voor de toepassing van SKOS. Dit profiel gaat echter een stapje verder dan SKOS. SKOS heeft als doel zo breed toepasbaar mogelijk te zijn en laat zo bepaalde zaken open. Hiermee ontstaan ook de mogelijkheid dat verschillende organisaties SKOS anders gebruiken. Dit profiel trekt de teugels iets aan zodat de interoperabiliteit beter geborgd blijft. Bijvoorbeeld door afspraken te maken over de Nederlandse termen die gebruikt worden.
In het kader van 'practice what you preach' worden alle gebruikte onderdelen in dit profiel beschreven in SKOS, toegepast volgens dit profiel. Alle Engelstalige definities van de onderdelen zijn 1 op 1 overgenomen uit de [skos-primer]. Door de onderdelen als SKOS concept te beschrijven is het eenvoudig ook een Nederlandse vertaling van deze definitie op te nemen en scope notities (toelichtingen) toe te voegen die de verbinding leggen met de ISO 25964. Ook kunnen optionele, voor sommige domeinen relevante uitbreidingen op skos als iso-thes worden beschreven. Daarnaast wordt via dct:source steeds expliciet de relatie gelegd naar de bron(nen) waaraan de beschrijvingen in dit profiel zijn ontleend.
We zien dat organisaties vanuit het specifieke doel dat zij hebben met een begrippencatalogus soms aanvullende eigenschappen en relaties tussen begrippen benoemen. We zien dit als uitbreidingen op de basis. Deze basis is bedoeld als het minimum voor zinvolle uitwisseling tussen begrippencatalogi. Uitbreidingen van het basis zijn altijd optioneel. We moedigen makers van dergelijke uitbreidingen aan om hun uitbreidingen op dezelfde manier te publiceren als dit basisprofiel. In dit basisprofiel zullen we ook al enkele uitbreidingen benoemen waarvan wij op de hoogte zijn. Op termijn is denkbaar dat het basisprofiel uitgebreid wordt met 1 of meerdere van deze uitbreidingen, zodat ook hiermee een zinvolle uitwisseling mogelijk is.
Hieronder beschrijven we 3 uses cases die overeenkomen met verschillende niveaus van diepgang waarop begrippen in samenhang kunnen worden beschreven: van de meest eenvoudige use-case (die slechts enkele elementen van het profiel vereist), naar meer omvangerijke use-cases. Door aanvullende elementen uit het profiel te gebruiken, kan steeds meer semantiek aan de begrippen worden toegevoegd zodat een taxonomie of een thesaurus ontstaat.
De 3 uses cases zijn:
Begrippenlijst. Dit is de meest eenvoudige use case, die een basis geeft die voor iedereen geldt. Voor een algemeen begrip over de de betekenis van de gebruikte termen in een domein is het vaak voldoende om deze termen als begrippen op te nemen in een begrippenlijst en te voorzien van een definitie en/of toelichting, zonder verdere onderlinge relaties tussen de begrippen te definiëren. Op dit niveau zijn de volgende user stories gedefinieerd:
Taxonomie. Een taxonomie bevat ook hiërarchische relaties tussen begrippen. Zo kan een kaart wegen, en terreinen representeren, waarbij een weg een autoweg, spoorweg of vaarweg kan zijn en een terrein een bos, stad, weiland etc. kan zijn. Hiermee wordt de zoekindex uitgebreid doordat via een bovenliggend begrip (een begrip met een bredere betekenis) een onderliggend begrip (een begrip met een engere betekenis) kan worden gevonden of andersom. Wat de precieze betekenis van bovenliggend en onderliggend is, is niet strak gespecificeerd. De skos primer noemt als voorbeelden van hiërarchische verbanden de relatie tussen één soort en zijn meer specifieke soort, of, afhankelijk van interpretaties, de relatie tussen een geheel en zijn delen.
Thesaurus. Een thesaurus kent bovenop de hiërarchische relaties in een taxonomie ook andere relaties tussen begrippen. Zo is een zakelijk recht bij het Kadaster een recht (hiërarchische relatie) op een onroerende zaak (relatie met een ander begrip). Daarmee wordt duidelijker hoe begrippen met elkaar samenhangen en onstaan meer mogelijkheden om op basis van het model van begrippen zoals iemand dat in zijn hoofd heeft te zoeken naar een begrip in een formele set samenhangende begrippen.
Hoofdstuk 2 - Conceptuele beschrijving geeft een inhoudelijke uitwerking voor de beschrijving van begrippen. Dit hoofdstuk is bedoeld voor alle doelgroepen.
Hoofdstuk 3 - Toepassingsprofiel in Linked Data beschrijft hoe het conceptuele model, zoals beschreven in hoofdstuk 2 uitgedrukt kan worden in RDF. Dit deel is bedoeld voor specialisten zoals analisten, informatiemodelleurs en -architecten en voor ontwikkelaars van ondersteunende tooling. Dit leidt tot een abstracte syntax van het profiel uitgedrukt in de [SHACL] standaard. Daarnaast geven we een taalbinding (de vertaling naar technologie-specifieke standaarden) van deze abstracte syntax naar andere bestaande W3C standaarden, zoals SKOS en DublinCore. Voor de abstracte syntax gebruiken we URI's die uitgedrukt worden in de Engelse taal, om zo direct een internationale aansluiting te houden. De abstracte syntax zal daarnaast Nederlandse labels kennen die in de deze lopende (Nederlandstalige) tekst zal worden gebruikt. De meerwaarde van het gebruik van SHACL is dat deze praktische handvatten biedt bij het toepassen van deze bestaande standaarden, inclusief een validatiemogelijkheid. Door het geven van de taalbinding naar de andere W3C standaarden bieden we een profiel dat direct kan worden begrepen door de internationale (internet) gemeenschap. Specifiek voor de Nederlandse (overheids)situatie geldt dat we hierbij aansluiten op de standaarden zoals opgenomen op de Pas-Toe-Of-Leg-Uit lijst van open standaarden van het Forum Standaardisatie.
Hoofdstuk 4 - Best practices heeft een aantal handvatten op een aantal onderdelen van deze standaard. Dit deel is bedoeld voor specialisten zoals analisten, informatiemodelleurs en -architecten en voor ontwikkelaars van ondersteunende tooling.
In dit hoofdstuk beschrijven we het abstracte model dat we hanteren in het toepassingsgebied. Dit is onafhankelijk van bepaalde notaties en/of standaarden. Hiermee komen we tot een gedeeld beeld en gedeelde taal waarmee we begrippenkaders beschrijven en uitwisselen. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 beschreven hoe dit abstracte model kan worden toegepast in RDF. Dit zelfde abstracte model kan ook toegepast worden in bijvoorbeeld een JSON of XML schema zonder dat de gedeelde taal verloren gaat; waardoor deze standaard breder geadopteerd kan worden. Linked data is dus niet de enige mogelijke serialisatie. Het abstracte model is gebasseerd op verschillende standaarden en best-practices die in het domein van toepassing zijn. Zoals bij de rationale aangegeven leunen we hier voor de betekenis sterk op SKOS en op ISO 25964.
In 2.1 beschrijven we wat een begrippenkader is. In 2.2 beschrijven we wat een begrip is. Vervolgens beschrijven we in 2.2.1 de kenmerken van een begrip die relevant zijn voor het basisniveau, een begrippenlijst. In 2.2.2 voegen we daar de hiërarchische relaties aan toe die een begrippenlijst uitbreiden tot een taxonomie. In 2.2.3 voegen we meer genuanceerde hiërarchische relaties toe om tot een ISO compatible thesaurus te komen. In 2.2.4 beschrijven we de harmonisatierelaties waarmee begrippen kunnen worden verbonden met begrippen in een ander begrippenkader.
In 2.3 beschrijven we de elementen van een bibliografische of op het web vindbare bron waarop de definitie van een begrip is gebaseerd.
In 2.4 beschrijven we hoe begrippen los van hun semantische samenhang binnen een begrippenkader kunnen worden gegroepeerd in collecties.
In 2.5 beschrijven we met skos-lex als voorbeeld van een verdergaande typering van begrippen waarmee nog meer semantiek kan worden toegevoegd.
Het beschrijven van de kenmerken van een begrip, begrippenkader of collectie doen we conform onze eigen standaard (practice what you preach). Dat betekent dat we voor ieder kenmerk van een begrip de volgende kenmerken beschrijven:
Als een term uit meerdere woorden bestaat ontstaan soms grammaticaal onlogische zinnen, zoals "Heeft bovenliggend begrip relateert een begrip aan...". Dan is het nodig om aan te duiden dat heeft bovenliggend begrip 1 begrip aanduidt. Semantisch gezien is het gebruik van enkele of dubbele aanhalingstekens dan onjuist. Daarmee wordt verwezen naar een term en niet naar het begrip. Dit wordt duidelijk in een zin als "De term 'bank' kan zowel een financiële instelling als een zitmeubel aanduiden". In de voorliggende standaard is het essentieel dat duidelijk is wanneer het over een term gaat en wanneer over een begrip. Dit onderscheid is bekend als de use-mention distinction. Voor het aanduiden van een begrip is geen duidelijke standaard. Hier gebruiken we guillemets (French quotation marks) «» om waar nodig aan te geven dat het om een begrip gaat. Bijvoorbeeld «heeft bovenliggend begrip» relateert een begrip aan...".
Het onderstaande diagram geeft een overzicht van het conceptuele model die met deze standaard is geformuleerd.
Begrippen kunnen als zelfstandige entiteiten worden gezien maar veelal worden ze opgesteld als onderdeel van een gecureerd begrippenkader, zoals begrippenlijsten, taxonomieën en thesauri. Een begrippenkader is een verzameling van begrippen die in een bepaalde context relevant zijn. Een begrippenkader wordt ookwel gezien als een eenheid van context. Als kenmerk van het begrip wordt aangegeven of het onderdeel is van een begrippenkader (in kader) Een begrippenkader is vergelijkbaar met een taal die in een bepaald gebied gesproken wordt. En net als een reguliere taal is een begrippenkader een open systeem. Zo kan een taal ook groeien na introductie van nieuwe woorden vanuit talen uit nabijgelegen gebieden. Dat wil zeggen dat een begrippenkader net als een taal naast vertalingen (mappings) kent ook woorden kunnen overnemen; leenwoorden. Zoals "computer", een van origine Engels woord, ook behoort tot de Nederlandse taal. Het beschrijven welke begrippen behoren tot een begrippenkader is essentieel; maar hoe deze 'vertaald' kunnen worden naar begrippen uit andere begrippenkaders ook. Voor dit laatste gebruiken we harmonisatierelaties.
voorkeursterm | begrippenkader |
definitie | Een begrippenkader is een verzameling van begrippen die in een bepaalde context relevant zijn. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://en.wikipedia.org/wiki/Controlled_vocabulary, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#schemes |
toelichting | Een begrippenkader kan worden gedefinieerd om begrippen uit verschillende bronnen op te nemen. Begrippenkaders bieden een manier om kennis te ordenen voor het later kunnen ophalen. Ze worden gebruikt in indexeringsschema's, koppen, thesauri, taxonomieën en andere kennisorganisatiesystemen. Begrippenkaders verplichten het gebruik van vooraf gedefinieerde, geautoriseerde termen die zijn geselecteerd door de ontwerpers ervan, in tegenstelling tot natuurlijke taalvocabulaires,die een dergelijke beperking niet hebben. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/ConceptScheme |
Een begrippenkader kan beschreven worden aan de hand van verschillende kenmerken. De tabel hieronder geeft een overzicht van deze kenmerken. In de tabel daaronder worden deze kenmerken stuk voor stuk beschreven. Bij een begrippenkader is alleen 'heeft topbegrip' specifiek voor een begrippenkader. De kenmerken 'uitleg' en 'label' zijn ook en primair relevant voor begrippen en worden in de paragraaf over begrippen beschreven. 'heeft topbegrip' (begrip) heeft ook een invers kenmerk, namelijk 'is topbegrip van' (een begrippenkader). Dit inverse begrip wordt beschreven in de paragraaf over begrippen.
Conceptueel element | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|
heeft topbegrip | 0..* | begrip |
uitleg | 0..* | Tekst |
label | 1..* | Tekst |
voorkeursterm | heeft topbegrip |
definitie | Een topbegrip is een begrip die bovenaan de hiërarchie staat in een bepaald begrippenkader. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#schemes |
toelichting | Heeft topbegrip adresseert een begrip dat bovenaan een hiërarchie staat, d.w.z. het heeft geen bredere begrippen. Dit maakt het gemakkelijker om bij het importeren van een thesaurus alle begrippen op het hoogste niveau eruit te halen en van daaruit een navigatieboom op te bouwen. |
code | TT |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/hasTopConcept |
Begrip is het centrale element in deze specificatie. Begrippen spelen ook een centrale rol in de manier waarop we communiceren en we de wereld om ons heen begrijpen. Een begrip is een conceptuele resource; het zijn de eenheden van denken - ideeën, betekenissen of (categorieën van) objecten en gebeurtenissen. In de communicatiewetenschap wordt hier vaak gerefereerd aan de 'Triange of meaning'. Hier wordt duidelijk dat bij het gebruik van bepaalde termen een spreker en toehoorder niet noodzakelijk dezelfde gedachte vormen en elkaar dus niet begrijpen.
Het hebben van gestandaardiseerde begrippen zorgt ervoor dat iedereen dezelfde taal kan spreken en weet wat de bedoelde betekenis is bij het gebruik van een bepaalde term in een bepaalde context. Bijvoorbeeld in berichtgeving of in data. Dit maakt het eenvoudiger om effectief te communiceren en informatie uit te wisselen.
voorkeursterm | begrip |
definitie | Een begrip is een eenheid van denken - idee, betekenis of (categorie van) objecten en gebeurtenissen - die ten grondslag ligt aan veel kennisorganisatiesystemen. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#concepts |
toelichting | De belangrijkste toepassing voor een begrippenkader is het ophalen van informatie, waarbij het doel is om naar begrippen te zoeken. Begrippen worden weergegeven door termen. Elke term in een thesaurus moet een enkel begrip (of denkeenheid) vertegenwoordigen. Begrippen kunnen variëren van eenvoudig (bijv. katten) tot zeer complex (bijv. rassendiscriminatie onder etnische minderheden). Samengestelde termen of zinsdelen zijn over het algemeen nodig om de meer complexe begrippen uit te drukken. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Concept |
Een begrip kan beschreven worden aan de hand van verschillende kenmerken. Deze zijn in de volgende tabel weergegeven. In de volgende hoofdstukken worden deze per usecase verder beschreven.
Conceptueel element | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|
voorkeursterm | 1..* | Tekst |
alternatieve term | 0..* | Tekst |
zoekterm | 0..* | Tekst |
code | 0..* | Tekst |
in kader | 1..* | begrippenkader |
is topbegrip van | 0..* | begrippenkader |
definitie | 1..* | Tekst |
uitleg | 0..* | Tekst |
heeft bron | 0..* | brondocument |
heeft bovenliggend begrip | 0..* | begrip |
heeft onderliggend begrip | 0..* | begrip |
is gerelateerd aan | 0..* | begrip |
wijzigingsnotitie | 0..* | Text |
redactionele notitie | 0..* | Text |
historie notitie | 0..* | Text |
toelichting | 0..* | Text |
voorbeeld | 0..* | Text |
heeft overeenkomstig bovenliggend | 0..* | begrip |
heeft overeenkomstig onderliggend | 0..* | begrip |
is vrijwel overeenkomstig | 0..* | begrip |
is exact overeenkomstig | 0..* | begrip |
is overeenkomstig verwant | 0..* | begrip |
is specialisatie van | 0..* | begrip |
is generalisatie van | 0..* | begrip |
is onderdeel van | 0..* | begrip |
omvat | 0..* | begrip |
is exemplaar van | 0..* | begrip |
is categorie van | 0..* | begrip |
voorkeursterm | in kader |
definitie | In kader relateert een begrip tot een begrippenkader waarin het is opgenomen. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#schemes |
toelichting | Volgens de SKOS-standaard kan een begrip tot meerdere begrippenkaders behoren. Praktisch gezien kan dit slechts als sprake is van begrippenkaders waarvan de contexten overlappen. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/InScheme |
voorkeursterm | is topbegrip van |
definitie | Een topbegrip is een begrip die bovenaan de hiërarchie staat in een bepaald begrippenkader. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#schemes |
toelichting | Heeft topbegrip adresseert een begrip dat bovenaan een hiërarchie staat, d.w.z. het heeft geen bredere begrippen. Dit maakt het gemakkelijker om bij het importeren van een thesaurus alle begrippen op het hoogste niveau eruit te halen en van daaruit een navigatieboom op te bouwen. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/isTopConceptOf |
Aan de hand van de begripsdriehoek, zien we dat om een spreker te kunnen begrijpen, een toehoorder minimaal iets moeten weten over de betekenis en de termen die ter aanduiding gebruikt worden.
Door deze basis voor alle begrippen die binnen een context gebruikt worden vast te leggen ontstaat een begrippenkader. We spreken hier van een begrippenlijst. Dit is het basisniveau voor de beschrijving van begrippen in een bepaald domein.
Een begrippenlijst is een termenlijst met definities die gebruikt worden in een bepaald domein. Een begrippenlijst kent voor ieder begrip dan ook mimimaal één voorkeursterm en één definitie. Een toelichting op de definitie is aanbevolen, evenals een verwijzing naar de bron van de betekenis. Voor openbare glossaries is conform het algemene overheidsbeleid een uitleg in klare taal, op B1 niveau aanbevolen. De overige kenmerken zijn optioneel.
voorkeursterm | begrippenlijst |
definitie | Een begrippenlijst is een zorgvuldig samengestelde lijst van begrippen, die worden gebruikt om informatie-eenheden (document of werk) te taggen, zodat ze gemakkelijker kunnen worden teruggevonden door een zoekopdracht. |
heeft bron | https://en.wikipedia.org/wiki/Controlled_vocabulary |
toelichting | In de praktijk worden de termen begrippenlijst en woordenlijst vaak door elkaar gebruikt. In dit geval gaat het nadrukkelijk om een lijst van begrippen, dus inclusief de uitleg van de betekenis. Traditioneel verschijnt er aan het einde van een boek een verklarende woordenlijst met termen in dat boek die ofwel nieuw geïntroduceerd, ongebruikelijk of gespecialiseerd zijn. Semantisch gezien gaat de definitie over het begrip wat met de term wordt aangeduid en niet over de term zelf. |
alternatieve term | platte termenlijst, woordenlijst |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/ControlledVocabulary |
Termen vallen onder de karakteristieken van begrippen. We kunnen termen zien als een referentie naar of aanduiding van een begrip, we spreken dan van een label. Een begrip kan meerdere labels kennen waarbij sommigen ook een andere rol spelen dan andere.
voorkeursterm | term |
definitie | Een term is een aaneenschakeling van één of meerdere woorden die samen een conceptuele eenheid vormen. |
toelichting | In de definitie moet 'woord' breed worden geïnterpreteerd. Een term mag ook een afkorting zijn, zoals 'B.T.W. (de voorkeursterm voor 'Belasting op toegevoegde waarde'), of een code zoals '013' (Een poppodium in Tilburg). |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Phrase |
Hieronder worden de mogelijke soorten termen bij een begrip beschreven.
voorkeursterm | label |
definitie | Een label is een mensleesbare term ter aanduiding van een object. |
heeft bron | https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:term:2.61 |
uitleg | Een object kan ieder onderwerp van gesprek zijn; zoals een begrip of een specifiek gebouw. |
toelichting | Dit is een overkoepelend begrip voor de verschillende soorten termen (voorkeursterm, alternatieve term, zoekterm) waarmee begrippen kunnen worden aangeduid. Good practice is om die specifieke termen te gebruiken. In de definitie moet 'iets' breed worden geïnterpreteerd. Het kan ieder onderwerp van gesprek zijn; zoals een specifiek begrip of een specifiek gebouw. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Label |
voorkeursterm | voorkeursterm |
definitie | Een voorkeursterm is een label die in een specifieke taal het geprefereerde lexicale label is. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#labels |
toelichting | De term om een begrip weer te geven, kan bestaan uit één of meerdere woorden. In het gewone spraakgebruik kan een enkele term meer dan één betekenis hebben. De meest voorkomende betekenis is niet altijd de betekenis die nodig is om het in het begrippenkader gezochte begrip weer te geven. Indien de context die wordt geboden door de hiërarchie van bovenliggende en onderliggende begrippen gekoppeld aan het betreffende begrip onvoldoende is om de beoogde reikwijdte te verduidelijken, dienen aanvullende maatregelen te worden genomen. Hoewel alle termen in een begrippenkader zo ondubbelzinnig mogelijk moeten worden uitgedrukt, is het vooral belangrijk om de voorkeursterm van een bepaald begrip zo te formuleren dat het de beoogde reikwijdte aan elke gebruiker overbrengt. De term "depressie" met meerdere betekenissen kan bijvoorbeeld worden geherformuleerd als "economische depressie" of "meteorologische depressie", al naar gelang het geval. Als alternatief kan een kwalificatie worden gebruikt. In gevallen waarin deze maatregelen niet passend of voldoende zijn, of waar aanvullende informatie zou helpen om de betekenis te verduidelijken en het gebruik consistenter te maken, moet een expliciete toelichting worden gebruikt. |
uitleg | Een begip heeft één voorkeursterm per taal. Deze voorkeursterm hoeft niet persé uniek te zijn. Het is goed mogelijk dat binnen een bepaald domein één term meerdere betekenissen heeft en dus gaat over meerdere begrippen, mogelijk is het doel van een Thesaurus zelfs om dit inzicht te geven. We gebruiken geen post of prefix om voorkeurstermen context te geven of uniek te maken, tenzij deze post/prefix algemeen gebruikt wordt. Denk aan Hengelo (OV) voor de plaats in Overijssel en Hengelo (GLD) voor de plaats in Gelderland. |
code | USE |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/PrefLabel |
voorkeursterm | alternatieve term |
definitie | Een alternatieve term is een label die gebruikt kan worden als alternatief voor de voorkeursterm van een object, maar niet de voorkeur heeft. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#labels |
toelichting | Afkortingen en hun volledige vormen kunnen als synoniemen worden behandeld. Het is niet gebruikelijk om termen die bij een specifieker begrip geplaatst zouden kunnen worden als alternatieve term op te nemen (ookwel upward-posting). Bijvoorbeeld door 'rechtshandeling' als alternatieve term bij een begrip met de voorkeursterm 'handeling' op te nemen. |
code | UF |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/AltLabel |
voorkeursterm | zoekterm |
definitie | Een zoekterm is een label waarmee de vindbaarheid van een resource wordt vergroot, maar verder verborgen blijft. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#labels |
toelichting | Een zoekterm wordt gebruikt wanneer een ontwerper van een begrippenkader wil dat die tekenreeks toegankelijk is voor op tekst gebaseerde indexering en zoekbewerkingen, maar niet wil dat die term zichtbaar is. Zoektermen kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt om verkeerd gespelde varianten van andere lexicale labels op te nemen. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/HiddenLabel |
Notities zijn karakteristieken waarmee een begrip op een mensleesbare manier beschreven kan worden. Notities kunnen heel breed toegepast worden. Om meer specifieke documentaire eigenschappen vast te leggen zijn ook specifiekere notities gedefinieerd. In deze sectie beschrijven we 1) notities die nadrukkelijk een verwoording van de betekenis geven en 2) aanvullende documentaire notities.
voorkeursterm | notitie |
definitie | Een notitie is een algemene opmerking zonder specifiek gebruiksdoel. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#notes |
toelichting | Dit is een overkoepelend begrip voor de verschillende soorten notities (definitie, toelichting, redactionele notitie) waarmee een begrip kan worden beschreven. Good practice is om die specifieke notites te gebruiken. Notities worden gebruikt om informatie te geven over begrippen. Er is geen beperking op de aard van deze informatie, het kan bijvoorbeeld platte tekst, hypertekst of een afbeelding zijn; het kan een definitie zijn, informatie over de reikwijdte van een begrip, redactionele informatie of elk ander type informatie. Deze eigenschap kan direct worden gebruikt, of als een supereigenschap voor meer specifieke notitietypes. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Note |
De volgende notities zijn verwoordingen van de betekenis van een begrip.
voorkeursterm | definitie |
definitie | Een definitie is een verwoording van de betekenis van een begrip waarmee het begrip kan worden onderscheiden van andere begrippen. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#notes |
toelichting | De definitie dient te voldoen aan specifieke formuleringsregels voor definitie en dient in een voor mensen leesbare taal te begrijpen zijn. In dit laatste onderscheid de definitie zich daarmee van een machine-leesbare formele beschrijving. Aan de hand van een definitie kan iemand bepalen of zijn eigen begrip behorende bij een term overeenkomt met het begrip dat gedefinieerd wordt. De uitleg of de toelichting bij een begrip kan gebruik worden voor iemand die het begrip nog niet kent om te begrijpen waar het over gaat. |
code | DEF |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Definition |
voorkeursterm | toelichting |
definitie | Een toelichting is een notitie die meer duidelijkheid geeft over de betekenis of gebruik van een begrip |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#notes |
toelichting | Een toelichting wordt gebruikt om de grenzen van een begrip te verduidelijken, vooral wanneer de betekenis van de voorkeursterm in het gewone spraakgebruik te breed of te eng kan worden geïnterpreteerd, of om onderscheid te maken tussen voorkeurstermen die overlappende betekenissen hebben. Een toelichting kan ook worden gebruikt om ander advies te geven over het gebruik van termen aan de indexeerder of de zoeker. Een toelichting hoeft geen volledige definitie te zijn, maar verduidelijkt het beoogde gebruik van een term binnen de thesaurus. |
code | SN |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/ScopeNote |
voorkeursterm | uitleg |
definitie | Een uitleg is een beschrijving van iets in eenvoudige taal, op taalniveau B1, die zonder verdere context begrepen kan worden. |
heeft bron | http://www.w3.org/2000/01/rdf-schema#, https://www.w3.org/TR/rdf-schema/#ch_comment |
toelichting | De definitie moet precies kloppen. De uitleg is er veel meer op gericht om de lezer te laten begrijpen wat er wordt bedoeld. |
alternatieve term | omschrijving |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Comment |
De volgende notities zijn aanvullende documentaire notities.
voorkeursterm | historie notitie |
definitie | Een historie notitie is een notitie van de voormalige status/gebruik/betekenis van het begrip. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#notes |
toelichting | Een historie notitie wordt gebruikt wanneer een nieuw begrip wordt toegevoegd aan het begrippenkader of wanneer er een wijziging wordt aangebracht in de beschrijving van een bestaand begrip die van invloed is op de reikwijdte van het begrip in verschillende toepassingsperioden. Hoewel het mogelijk is om dergelijke informatie in de toelichting op te nemen, heeft een aparte hisotirsche notitie de voorkeur. Deze kan kan de datum van introductie vermelden, of het kan meer complexe informatie geven over hoe te zoeken naar het begrip op een eerder of later tijdstip. |
code | HN |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/HistoryNote |
voorkeursterm | redactionele notitie |
definitie | Een redactionele notitie is een notitie voor de redacteur, vertaler of beheerder van het begrippenkader. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#notes |
toelichting | Redactionele notities zijn handig voor vermeldingen als -Controleer deze term nadat de bedrijfsfusie is voltooid- of -Deze term wordt genoemd in de scopenota van Begrip X- of -Controleer de spelling met expert A-. Opmerkingen zoals deze, en verschillende attributen, zijn nuttiger voor housekeeping dan voor gebruikers raadpleging. Er kan een keuze worden gemaakt of gebruikers deze al dan niet mogen inzien. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/EditorialNote |
voorkeursterm | voorbeeld |
definitie | Een voorbeeld is een notitie die meer duidelijkheid geeft over het gebruik van een begrip. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://nl.wikipedia.org/wiki/Voorbeeld, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#notes |
toelichting | Een voorbeeld is een exemplaar van, of een verbeelding van een begrip dat voor het begrip zelf in de plaats treedt om dit abstracte idee toe te lichten met een concrete voorstelling. Het kan tekst zijn, maar ook een plaatje, een geluidsfragment of een videofragment. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Example |
voorkeursterm | wijzigingsnotitie |
definitie | Een wijzigingsnotitie is een notitie over een wijziging aan het begrip. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/2009/REC-skos-reference-20090818/#notes |
toelichting | Een wijzigingsnota documenteert fijnmazige wijzigingen aan een begrip, ten behoeve van beheer en onderhoud. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/ChangeNote |
Naast termen en notities kunnen begrippen ook codes als kenmerken hebben. Een code is anders dan een term omdat deze niet bedoeld is als aanduiding in natuurlijke taal. Codes zijn veelal ook niet leesbaar en bestaan vaak uit cijfers.
voorkeursterm | code |
definitie | Een code voor een begrip is een tekenreeks ter aanduiding van precies één begrip uit een begrippenkader. |
toelichting | Sommige begrippenkaders, bijvoorbeeld classificatiesystemen zoals de Universal Decimal Classification (UDC), gebruiken codes (of bijschriften) als primair middel om toegang te krijgen tot de begrippen die ze bevatten. Codes zijn symbolen die normaal gesproken niet herkenbaar zijn als woorden of woordreeksen in een natuurlijke taal en die dus onafhankelijk van natuurlijke taalcontexten kunnen worden gebruikt. Ze zijn meestal samengesteld uit cijfers, aangevuld met leestekens en andere tekens. |
alternatieve term | classificatiecode, notatie |
code | CC |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Notation |
Naast documentaire eigenschappen zoals een definitie, waar de betekenis van een begrip in tekstuele vorm beschreven wordt; kan de betekenis van een begrip ook beschreven worden aan de hand van een ander begrip. Een taxonomie kent behalve alle elementen van een begrippenlijst ook hiërarchische relaties. Deze hiërarchische relaties zijn optioneel in een begrippenlijst en zijn bijvoorbeeld relevant als een begrip wordt gedefinieerd in termen van een ander begrip, bijvoorbeeld 'een gemaal *is een* kunstwerk dat ...'
. Deze definitie impliceert dat een gemaal een 'enger begrip' is dan een kunstwerk, die ook als semantische relatie kan worden opgenomen.
voorkeursterm | taxonomie |
definitie | Een taxonomie is een begrippenkader, waarin begrippen hiërarchisch op basis van een classificatiecriterium zijn geordend in groepen of types. |
heeft bron | https://en.wikipedia.org/wiki/Taxonomy |
toelichting | Een taxonomie wordt gebruikt om kennis te ordenen en te indexeren (opgeslagen als documenten, artikelen, video's, enz.), zoals in de vorm van een bibliotheekclassificatiesysteem of een taxonomie van een zoekmachine, zodat gebruikers de informatie die ze zoeken gemakkelijker kunnen vinden. Taxonomieën zijn hiërarchieën (en hebben dus een intrinsieke boomstructuur). |
alternatieve term | classificatieschema, taxonomische classificatie |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Taxonomy |
In een taxonomie zijn alle begrippen direct of indirect als via 'heeft bovenliggend begrip' gekoppeld aan een top-begrip. Typerend voor een taxonomie is een interface waarbij op het eerste niveau de top-begrippen worden getoond, waarbij per top-begrip begrippen met een engere betekenis worden getoond, die op hun beurt ook weer begrippen met een engere betekenis tonen, enzovoort. Dit betekent dat, als je een taxonomie publiceert, ieder begrip ofwel via een hiërarchische relatie moet worden gekoppeld aan een ander begrip, ofwel een top-begrip moet zijn. Zonder hiërarchische relaties is er in een begrippenkader geen sprake van een top-begrip.
Als een eerste begrip een bovenliggend begrip is in relatie tot een tweede begrip en het tweede begrip weer een bovenliggend begrip is in relatie tot een derde begrip, dan betekent dit niet automatisch dat dit eerste begrip semantisch gezien óók een bovenliggend begrip is in relatie tot het derde begrip (transitief is). Dit kan voorkomen in 'slordige' taxonomieën. Een voorbeeld is het definiëren van 'auto' als onderliggend begrip in relatie tot 'voertuig' en 'wiel' als een onderliggend begrip in relatie tot 'auto'. Maar 'wiel' is niet logischerwijs een onderliggend begrip in relatie tot 'voertuig'. 'Heeft bovenliggend begrip' en 'heeft onderliggend begrip' zijn dus niet per definitie transitief.
voorkeursterm | heeft bovenliggend begrip |
definitie | Heeft bovenliggend begrip relateert een begrip aan een begrip met een meer algemene betekenis. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#semantic-relations |
toelichting | Conventie is om heeft bovenliggend begrip alleen te gebruiken om een directe hiërarchische link tussen twee begrippen te beschrijven. |
alternatieve term | heeft breder begrip |
code | BT |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Broader |
voorkeursterm | heeft onderliggend begrip |
definitie | Heeft onderliggend begrip relateert een begrip aan een begrip met een specifiekere betekenis. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#semantic-relations |
toelichting | Conventie is om heeft onderliggend begrip alleen te gebruiken om een directe hiërarchische link tussen twee begrippen te beschrijven. |
alternatieve term | heeft enger begrip |
code | NT |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Narrower |
voorkeursterm | thesaurus |
definitie | Een thesaurus is een begrippenkader waarin begrippen semantisch en hierarchisch zijn geordend. |
heeft bron | https://en.wikipedia.org/wiki/Thesaurus, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:term:2.62 |
toelichting | Het doel van een thesaurus is traditioneel om de indexeerder en de zoeker te helpen bij het kiezen van dezelfde term voor hetzelfde begrip. Om dit te bereiken, bevat een thesaurus in de eerste plaats alle begrippen die nuttig kunnen zijn voor zoekdoeleinden in een bepaald domein. Ten tweede moet een thesaurus de begrippen zo presenteren dat mensen ze gemakkelijk kunnen vinden. Dit wordt bereikt door relaties tussen begrippen tot stand te leggen en de relaties te gebruiken om de begrippen in een gestructureerde weergave te presenteren. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Thesaurus |
Naast de kenmerken die voor begrippen in een begrippenlijst of taxonomie zijn geintroduceerd, kan een begrip in een thesaurus ook associatieve, niet-hiërarchische relaties tussen begrippen kennen. Hiervoor kennen we de relatie is gerelateerd aan.
voorkeursterm | is gerelateerd aan |
definitie | Is gerelateerd aan verbindt een begrip met een andere begrip waarmee het semantisch samenhangt. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#semantic-relations |
toelichting | De associatieve relatie omvat associaties tussen paren begrippen die niet hiërarchisch met elkaar verbonden zijn, maar semantisch of conceptueel zodanig geassocieerd zijn dat de link ertussen expliciet gemaakt moet worden, omdat het aanvullende of alternatieve termen kan suggereren die kunnen worden gebruikt bij het indexeren of vinden van een begrip. |
code | RT |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Related |
Dit onderdeel is niet normatief.
Hoewel een al dan niet transitief onderliggend of bovenliggend begrip vaak gebruikt als specialisatie respectievelijk generalisatie, kan het ook een partitieve, deel-geheel relatie zijn. De ISO 25964 standaard voor thesauri maakt in plaats van de ongespecificeerde hiërarchische relaties heeft bovenliggend begrip en heeft onderliggend begrip expliciet onderscheid tussen generalisaties/specialisaties, partitieve relaties en instantiële relaties. Een kanttekening daarbij is wel dat de meeste tools alleen de standaard hiërarchische relaties herkennen.voorkeursterm | is specialisatie van |
definitie | Is specialisatie van relateert een begrip aan een meer generiek begrip. |
heeft bron | http://purl.org/iso25964/skos-thes# |
toelichting | De hiërarchische relatie tussen een paar begrippen wordt gebruikt wanneer de reikwijdte van het ene begrip volledig binnen de reikwijdte van het andere begrip valt. Deze relatie is gebaseerd op op graden of niveaus van bovenliggend en onderliggend, waarbij het bovenliggende begrip een klasse of geheel vertegenwoordigt, en onderliggende begrippen verwijzen naar haar leden of soorten. Een generalisatie wordt gebruikt wanneer het relevant is om deze relatie te onderscheiden van een partiële of instantiële hiërarchische relatie. |
code | NTG |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/BroaderGeneric |
voorkeursterm | is generalisatie van |
definitie | Is generalisatie van relateert een begrip aan een specifieker begrip. |
heeft bron | http://purl.org/iso25964/skos-thes#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12 |
toelichting | De hiërarchische relatie tussen een paar begrippen wordt gebruikt wanneer de reikwijdte van het ene begrip volledig binnen de reikwijdte van het andere begrip valt. Deze relatie is gebaseerd op op graden of niveaus van bovenliggend en onderliggend, waarbij het bovenliggende begrip een klasse of geheel vertegenwoordigt, en onderliggende begrippen verwijzen naar haar leden of soorten. Een generalisatie wordt gebruikt wanneer het relevant is om deze relatie te onderscheiden van een partiële of instantiële hiërarchische relatie. |
code | BTG |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/NarrowerGeneric |
voorkeursterm | is onderdeel van |
definitie | Is onderdeel van relateert een begrip aan een meer omvattend begrip. |
heeft bron | http://purl.org/iso25964/skos-thes#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12 |
toelichting | De hiërarchische geheel-deel-relatie omvat een beperkt aantal situaties waarin een deel van een entiteit of systeem uniek behoort tot een bepaald bezittend geheel. Dit geldt voor vier hoofdklassen van termen: systemen en organen van het lichaam, geografische locaties, disciplines onderzoeksgebieden ofhiërarchische sociale structuren. De meeste andere gevallen van de geheel-deelrelatie komen niet in aanmerking voor een hiërarchische koppeling omdat het deel tot meer dan één geheel kan behoren. |
code | BTP |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/BroaderPartitive |
voorkeursterm | omvat |
definitie | Omvat relateert een begrip aan een minder omvattend begrip. |
heeft bron | http://purl.org/iso25964/skos-thes#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12 |
toelichting | De hiërarchische geheel-deel-relatie omvat een beperkt aantal situaties waarin een deel van een entiteit of systeem uniek behoort tot een bepaald bezittend geheel. Dit geldt voor vier hoofdklassen van termen: systemen en organen van het lichaam, geografische locaties, disciplines onderzoeksgebieden ofhiërarchische sociale structuren. De meeste andere gevallen van de geheel-deelrelatie komen niet in aanmerking voor een hiërarchische koppeling omdat het deel tot meer dan één geheel kan behoren. |
code | NTP |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/NarrowerPartitive |
voorkeursterm | is exemplaar van |
definitie | Is exemplaar van relateert een begrip, een exemplaar, aan een ander begrip, de categorie, waartoe eerstgenoemde begrip behoort. |
heeft bron | http://purl.org/iso25964/skos-thes#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12 |
toelichting | De hiërarchische geheel-deel-relatie omvat een beperkt aantal situaties waarin een deel van een entiteit of systeem uniek behoort tot een bepaald bezittend geheel. Dit geldt voor vier hoofdklassen van termen: systemen en organen van het lichaam, geografische locaties, disciplines onderzoeksgebieden ofhiërarchische sociale structuren. De meeste andere gevallen van de geheel-deelrelatie komen niet in aanmerking voor een hiërarchische koppeling omdat het deel tot meer dan één geheel kan behoren. |
code | BTI |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/BroaderInstantial |
voorkeursterm | is categorie van |
definitie | Is categorie van relateert een begrip, de categorie, aan een begrip dat exemplarisch is voor eerstgenoemde begrip. |
heeft bron | http://purl.org/iso25964/skos-thes#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12 |
toelichting | De hiërarchische geheel-deel-relatie omvat een beperkt aantal situaties waarin een deel van een entiteit of systeem uniek behoort tot een bepaald bezittend geheel. Dit geldt voor vier hoofdklassen van termen: systemen en organen van het lichaam, geografische locaties, disciplines of onderzoeksgebieden en hiërarchische sociale structuren. De meeste andere gevallen van de geheel-deelrelatie komen niet in aanmerking voor een hiërarchische koppeling omdat het deel tot meer dan één geheel kan behoren. |
code | NTI |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/NarrowerInstantial |
Begrippen kunnen ook worden gerelateerd aan begrippen in een ander begrippenkader. Hiervoor gebruiken we harmonisatierelatie.
voorkeursterm | harmonisatierelatie |
definitie | Een harmonisatierelatie relateert een begrip aan een overeenkomstig begrip uit een ander begrippenkader, op basis van de betekenis. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#mapping |
toelichting | Dit is een hulpbegrip om de 5 harmonisatierelaties met begrippen in externe begrippenkaders samen te kunnen nemen. De bedoeling is om een van deze 5 relaties te gebruiken bij het relateren van een begrip aan een begrip uit een aander begrippenkader. Het gaat niet zozeer om het harmoniseren in de zin dat iedereen dezelfde term voor een begrip moet gebruiken, maar om inzichtelijk te maken hoe het begrip samenhangt met begrippen in andere contexten. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/MatchingRelation |
Specifiek onderscheiden we de volgende verschillende harmonisatierelaties.
voorkeursterm | is exact overeenkomstig |
definitie | Is exact overeenkomstig relateert een begrip aan een overeenkomstig begrip uit een ander begrippenkader, waarbij de betekenis van deze begrippen bij uiteenlopende toepassingen gelijk aan elkaar kan worden verondersteld. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#mapping |
toelichting | Een dergelijke relatie is aanwezig als de betekenis van het betreffende begrip gelijk is aan de betekenis van het begrip uit het andere begrippenkader. Het begrip kan ook een 'leenwoord' zijn, dat wil zeggen dat het begrip is overgenomen uit het andere begrippenkader. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/ExactMatch |
voorkeursterm | is vrijwel overeenkomstig |
definitie | Is vrijwel overeenkomstig relateert twee begrippen uit verschillende begrippenkaders die zoveel op elkaar lijken dat ze in sommige toepassingen door elkaar kunnen worden gebruikt voor het ophalen van informatie. De betekenis van deze begrippen is ongeveer gelijk aan elkaar. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#mapping |
toelichting | Een dergelijke relatie is aanwezig als de betekenis van het betreffende begrip ongeveer gelijk is aan de betekenis van het begrip uit het andere begrippenkader, dus niet precies hetzelfde. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/CloseMatch |
voorkeursterm | is overeenkomstig verwant |
definitie | Overeenkomstig verwant relateert een begrip aan een verwant begrip uit een ander begrippenkader. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#mapping |
toelichting | Conventie is om overeenkomstig verwant op de zelfde manier als gerelateerd te gebruiken, maar dan om een begrip te verbinden met een begrip in een ander begrippenkader, dus ook in een andere context. Je zou kunnen zeggen dat het in kaart brengen van dit soort relaties minder inherent is aan de betekenis van de betreffende begrippen. Vanuit het standpunt van de oorspronkelijke ontwerper van een begrippenkader kunnen ze soms zelfs verkeerd zijn. Harmonisatie eigenschappen zijn nuttig in toepassingen die meerdere, conceptueel overlappende begrippenkaders gebruiken. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/RelatedMatch |
voorkeursterm | heeft overeenkomstig bovenliggend |
definitie | Heeft overeenkomstig bovenliggend relateert een begrip aan een bovenliggend begrip uit een ander begrippenkader. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#mapping |
toelichting | Conventie is om heeft overeenkomstig bovenliggend op de zelfde manier als heeft bovenliggend te gebruiken, maar dan om een begrip te verbinden met een begrip in een ander begrippenkader, dus ook in een andere context. Je zou kunnen zeggen dat het in kaart brengen van dit soort relaties minder inherent is aan de betekenis van de betreffende begrippen. Vanuit het standpunt van de oorspronkelijke ontwerper van een begrippenkader kunnen ze soms zelfs verkeerd zijn. Harmonisatie eigenschappen zijn nuttig in toepassingen die meerdere, conceptueel overlappende begrippenkaders gebruiken. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/BroadMatch |
voorkeursterm | heeft overeenkomstig onderliggend |
definitie | Heeft overeenkomstig onderliggend relateert een begrip aan een specifieker begrip uit een ander begrippenkader. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#mapping |
toelichting | Conventie is om heeft overeenkomstig onderliggend op zelfde manier als heeft onderliggend te gebruiken, maar dan om een begrip te verbinden met een begrip in een ander begrippenkader, dus ook in een andere context. Je zou kunnen zeggen dat het in kaart brengen van dit soort relaties minder inherent is aan de betekenis van de betreffende begrippen. Vanuit het standpunt van de oorspronkelijke ontwerper van een begrippenkader kunnen ze soms zelfs verkeerd zijn. Harmonisatie eigenschappen zijn nuttig in toepassingen die meerdere, conceptueel overlappende begrippenkaders gebruiken. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/NarrowMatch |
Een brondocument is een document waaruit de betekenis van het begrip is afgeleid. Het is een good practice om voor ieder begrip bronverwijzingen op te nemen. Zo is het duidelijk waar de definitie van een begrip op gebaseerd is. Dit verhoogt de kwaliteit van het begrip en vooral ook de betrouwbaarheid. Het gebruiken van de hieronder beschreven structuur wordt ten zeerste aanbevolen voor het beschrijven van bronnen en het relateren van begrippen aan bronnen.
Een bronverwijzing wordt vastgelegd als kenmerk van een begrip. Hiervoor geldt we het volgende patroon:
Een begrip heeft een kenmerk 'heeft bron'. Dit kenmerk relateert het begrip aan het betreffende brondocument.
voorkeursterm | heeft bron |
definitie | Heeft bron relateert een begrip aan een brondocument waarvan het is afgeleid |
heeft bron | http://purl.org/dc/terms/, https://www.dublincore.org/specifications/dublin-core/dcmi-terms/#http://purl.org/dc/terms/source |
alternatieve term | herkomst, bronverwijzing |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Source |
voorkeursterm | brondocument |
definitie | Een brondocument is een document of resource op het web waaruit de betekenis van een begrip is afgeleid. |
heeft bron | http://purl.org/dc/terms/, http://xmlns.com/foaf/0.1/, https://www.dublincore.org/specifications/dublin-core/dcmi-terms/#BibliographicResource, http://xmlns.com/foaf/0.1/#term_Document |
toelichting | De bron kan een geschreven bron zijn of een resource op het web. Aanbevolen best practice is om de bron te beschrijven door middel van een tekenreeks die voldoet aan een formeel identificatiesysteem. Bij een resource op het web is ook de uri van die bron relevant. Om zowel naar een geschreven bron als naar een bron op het web (vaak zonder gestandaardiseerde beschrijving) te verwijzen wordt een hulp-resource gedefinieerd, die zowel een gestandaardiseerde beschrijving als een verwijzing naar de eigenlijke bron bevat. |
alternatieve term | bron |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/SourceDocument |
Een brondocument kan beschreven worden aan de hand van verschillende kenmerken. Deze zijn in de volgende tabel weergegeven.
Conceptueel element | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|
label | 1..* | Tekst |
uitleg | 0..* | Tekst |
url | 0..* | Url |
citeertitel | 0..* | Tekst |
soort bron | 0..* | begrip |
Het wordt aangeraden om een bron te beschrijven met een url als de bron een vindplaats heeft op het web en anders een citeertitel waarin de citeerinformatie van de bron in een bepaalde citeerstijl is vastgelegd. Hiermee kan de bron gevonden worden. Ook kan de bron beschreven worden met een compact, voor de mens leesbare label, een uitgebreide, voor de mens leesbare uitleg en een soort bron om aan te geven wat de aard van het brondocument is.
De bron kan een heel document of een fragment daarvan zijn, denk aan een boek, een hoofdstuk of een paragraaf.
voorkeursterm | url |
definitie | Een url is de vindplaats van een bron op het internet. |
heeft bron | http://xmlns.com/foaf/0.1/ |
toelichting | Een url wordt vastgelegd als de bron een bron is die vindbaar is op het web. Dit is bij voorkeur de iri van de van de bron en eventueel de url van de betreffende pagina op het web. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Page |
voorkeursterm | citeertitel |
definitie | Een citeertitel is een bibliografische referentie naar het document. |
heeft bron | http://purl.org/dc/terms/, http://xmlns.com/foaf/0.1/, https://www.dublincore.org/specifications/dublin-core/dcmi-terms/#http://purl.org/dc/terms/bibliographicCitation |
toelichting | Een citeertitel wordt als tekst vastgelegd. Hier dient voldoende detail in aangebracht te zijn zodat de resource gevonden kan worden. Er bestaan verschillende citeerstijlen die toegepast kunnen worden zoals IEEE, MLA of APA. Voor Nederlandse wetgeving is dit de citeertitel. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/BibliographicCitation |
voorkeursterm | soort bron |
definitie | Een soort is de aard of het genre van een bron. |
heeft bron | http://purl.org/dc/terms/ |
toelichting | Met soort kan bijvoorbeeld aangegeven worden of het een 'geschreven bron' of een 'web resource' is. |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Type |
Het gebruik van Collecties is altijd optioneel binnen deze standaard. Collecties zijn geen onderdeel van een begrippenlijst, taxonomie of thesaurus.
Collecties bieden de mogelijkheid om binnen een begrippenkader begrippen die voor hun betekenis niet direct via semantische relaties met elkaar zijn verbonden, toch bij elkaar te zetten. Zo hebben het begrip 'vervuild' dat in milieuwetgeving wordt gedefinieerd en het begrip 'landgoed' dat in de natuurschoonwet wordt gedefinieerd semantisch geen relatie, maar worden ze beiden beschouwd als 'publiekrechtelijke beperking' in het kader van de Wet Kenbaarheid Publiekrechtelijke Beperkingen (WKPB). Deze begrippen kunnen dan samen met andere begrippen die onder de WKPB vallen worden samengebracht in een collectie.
Begrippen zijn op verschillende manieren te verzamelen. Collecties zijn verzamelingen van begrippen, maar het begrippenkader is bijvoorbeeld ook een verzameling begrippen. Deze zijn echter verschillend in de zin dat een begrippenkader een context geeft en een collectie dat niet doet. Een begrip behoort tot een begrippenkader als het "binnen" die context valt. Bij een collectie is het juist andersom: een collectie bestaat uit begrippen. Dus of een begrip bij een collectie hoort, wordt niet bepaald door de betekenis van het begrip zelf, maar door wat de collectie-eigenaar vindt dat in "zijn" collectie hoort. Anders gezegd: een begrippenkader is een "open" verzameling: de verzameling bestaat uit de begrippen die bij dit begrippenkader horen (op basis van de context), een collectie is een "gesloten" verzameling; de verzameling bestaat uit de begrippen die als lid zijn toegevoegd aan de verzameling.
voorkeursterm | collectie |
definitie | Een collectie is een verzameling van begrippen die voor een bepaalde situatie betekenisvol bij elkaar passen. |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:term:2.38, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#collections |
toelichting | Met betekenisvol wordt bedoeld dat de begrippen op een bepaalde manier met elkaar samenhangen. Een collectie betreft vaak een deel van de begrippen uit één begrippenkader, maar kan ook begrippen bevatten die afkomstig zijn uit meerdere begrippenkaders |
alternatieve term | gelabelde collectie, verzameling |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Collection |
Een collectie kan beschreven worden aan de hand van verschillende kenmerken. Deze zijn in de volgende tabel weergegeven.
Conceptueel element | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|
label | 1..* | Tekst |
uitleg | 0..* | Tekst |
bevat | 0..* | begrip of collectie |
Collecties maken het mogelijk om begrippen te groepen op een manier die haaks staat op de hiërarchische structuur van het begrippenkader en zeggen dus niks over de plek van de bijbehorende begrippen in het begrippenkader. In het bovengenoemde voorbeeld is er met gebruik van de collectie geen semantische relatie tussen het begrip 'publiekrechtelijke beperking' en het begrip 'landgoed'. Een collectie zie je ook vaak terug in de context van een bepaalde toepassing waar het nodig is om bepaalde keuzelijsten en/of dropdown menu's samen te stellen.
voorkeursterm | bevat |
definitie | Relateert een collectie aan een begrip of een collectie van begrippen dat onderdeel is van deze collectie |
heeft bron | http://www.w3.org/2004/02/skos/core#, https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:25964:-1:ed-1:v1:en:sec:2.12, https://www.w3.org/TR/skos-reference/#collections |
uri | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/concept/Member |
Voor specifieke domeinen kan het handig zijn om de samenhang van begrippen gedetailleerder te beschrijven dan in een standaard thesauri. Dat kan door begrippen en/of relaties nader te typeren. Op zo'n manier voldoet het betreffende domein aan de hier beschreven standaard en kan de aanvullende informatie worden meegenomen. Voor de hieronder genoemde uitbreidingen geldt dat vastgesteld is dat sprake is van een aanvulling op de voorliggende standaard. Dergelijke nieuwe aanvullingen kunnen aangemeld worden via https://github.com/pldn/nederlands-profiel-voor-stelselcatalogi/ (pull requests, new issue, open issues. Domeinen die gebruik maken van een dergelijke aanvulling worden geadviseerd hiervan gebruik te maken, zodat een dergelijke vaststelling als uitbreiding kan worden opgenomen en bovendien. Daarmee wordt de toepassing van dergelijke uitbreidingen ook voor anderen bruikbaar.
De hieronder beschreven uitbreidingen vallen buiten de scope van standaard glossaries, taxonomieën en thesauri. De beschrijvingen zijn hier opgenomen als voorbeeld van een uitbreiding op een standaard thesaurus.
SkosXL is een al wat langer bestaande uitbreiding op skos. SkosXL is ontwikkeld om ook kenmerken van een term vast te kunnen leggen, bijvoorbeeld meervoudsvormen.
Skos-lex is opgezet om begrippen juridisch te kunnen typeren. Skos-lex wordt onder andere toegepast bij de Nationale Politie, Belastingdienst, Notariaat en Kadaster en bij het Digitaal Stelsel Omgevingswet en het Afsprakenstelsel Zorgeloos Vastgoed. Door begrippen te typeren als act (rechtshandeling), actor (uitvoerder van die handeling), agent (formele vastlegger van die handeling) en object (van handeling) wordt de (juridische) samenhang duidelijk. Zo kan in een beschrijving van de verkoop van een huis worden aangegeven welke begrippen de rechtshandeling beschrijven (koop/verkoop), welke begrippen de actoren beschrijven (koper, verkoper), welke begrippen de agent (notaris) beschrijven en welke begrippen het object van handeling (onroerende zaak) beschrijven. Dit patroon is relevant voor vrijwel alle overheidsorganisaties die voorvallen of overeenkomsten met rechtsgevolgen vastleggen, van de politie die feiten met daders en slachtoffers vastlegt tot een ambtenaar van de burgerlijke stand die een geboorteakte opmaakt en een notaris die een stichtingsakte opstelt.
Naast skos-lex zijn er ook andere standaarden die nadere typeringen van begrip introduceren zoals [vocab-dcat] en [vocab-org] waar specialisaties van wat we in LD als begrip zien worden gedefinieerd.
Dit hoofdstuk beschrijft de set aan afspraken voor het toepassen van het het conceptuele model (zoals beschreven in hoofdstuk 2) in Linked Data. Deze afspraken zijn vastgelegd in een RDF model. Een RDF model bestaat uit twee delen; 1) een RDF vocabulaire en 2) een RDF Shapesgraph. Als RDF vocabulaire hanteren we bestaande W3C standaarden. Welke dit zijn en hoe deze zich verhouden tot het conceptueel model wordt beschreven in sectie Taalbinding. Hoe deze vocabulaires toegepast moeten worden, conform het conceptuele model, is beschreven in sectie Specificatie.
Het onderstaande diagram geeft een overzicht van de taalbinding in RDF die bij het conceptuele model gedefinieerd is.
Voor het representeren van de conceptuele elementen in RDF maken we gebruik van de volgende vocabulaires 1) RDF(s), 2) SKOS, 3) DCTERMS, 4) FOAF en 5) ISOTHES. We geven de taalbinding voor types en kenmerken apart in [#types] en [#eigenschappen]
Conceptueel element | Taalbinding in RDF |
---|---|
begrip | skos:Concept |
begrippenkader | skos:ConceptScheme |
brondocument | foaf:Document |
collectie | skos:Collection |
foaf:Document
en eventueel specifiekere standaarden te hanteren als taalbinding zoals:
Met het conceptueel model en de taalbinding die daar aan toegevoegd is kunnen we een dataspecificatie opstellen. Deze wordt in dit hoofdstuk besproken. De specificatie is ook in SHACL beschreven en beschikbaar in turtle.
Een begrippenkader wordt gerepresenteerd als een skos:ConceptScheme
. Deze typering is verplicht.
Conceptueel element | Eigenschap | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|---|
label | rdfs:label | 1..* | rdf:langString |
uitleg | rdfs:comment | 0..* | rdf:langString |
heeft topbegrip | skos:hasTopConcept | 0..* | skos:Concept |
Een begrip wordt gerepresenteerd als een skos:Concept
. Deze typering is verplicht.
Een Bron wordt gerepresenteerd als een foaf:Document
. Deze typering wordt aangeraden.
Conceptueel element | Eigenschap | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|---|
label | rdfs:label | 1..* | rdf:langString |
uitleg | rdfs:comment | 0..* | rdf:langString |
url | foaf:page | 0..* | sh:IRI |
soort bron | dct:type | 0..* | skos:Concept |
citeertitel | dct:bibliographicCitation | 0..* | xsd:string |
Een collectie wordt gerepresenteerd als een skos:Collection
. Deze typering is verplicht.
Conceptueel element | Eigenschap | Kardinaliteit | Type |
---|---|---|---|
label | rdfs:label | 1..* | rdf:langString |
uitleg | rdfs:comment | 0..* | rdf:langString |
bevat | skos:member | 0..* | sh:IRI |
Dit onderdeel is niet normatief.
Anders dan bij de voorkeursterm, is het verstandig om wel context in het label mee te geven door bijvoorbeeld tussen haakjes deze context weert te geven, zoals bij bank (financiële instelling). Daardoor onststaat geen verwarring in het kader van homoniemen. Het algemene label bevordert tevens de compatibiliteit met bestaande tools. Het is denkbaar dat tools deze term afleiden van bijvoorbeeld de (Engelse) voorkeursterm of de code.
Het is toegestaan dat één begrip meerdere bovenliggende begrippen kent. Er is zo sprake van een polyhierarchy. Een polyhierarchie kan nuttig zijn omdat het een intuitieve manier biedt om een begrip in meerdere categorieën te plaatsen. Veelal zie je dit dan ook toegepast in e-commerce. Hierdoor kunnen gebruikers via verschillende paden een bepaald product vinden. Toch wordt geadviseert om hier terughoudend mee te zijn en bij het maken rekening te blijven houden met best-practices en standaarden op dit gebied.
Een begrip kan zijn ontleend aan een op het web vindbare bron. Dit kan een (versie van) een bepaald werk zijn of een ander documentair iets waarin een beschrijving van het begrip is te vinden. Bronnen kunnen wel of niet beschreven zijn in RDF. Ook kan een begrip ontleend zijn aan een niet op het web vindbare bron.
Veelal gaat 'ontleend' hier over de betekenis van het begrip. Niet direct de definitie. Er ontbreekt namelijk vaak een bron waar de definitie letterlijk in voorkomt, en anders is het zelfs zo dat de bron daarvoor een net iets andere verwoording gebruikt. We hebben het daarom over de bron van de betekenis; en niet over bijvoorbeeld de bron van de definitie. Ook kunnen andere kenmerken kunnen ontleend zijn aan een bron; zoals een alternatieve term of code.
In ieder scenario willen we voldoende informatie hebben over de bron zodat we deze kunnen vinden. Dit kan op basis van een url of een citeertitel. In het eenvoudigste geval is de bron vindbaar op het web en is het voldoende om als bronverwijzing de bijbehorende url op te nemen. De verwachting is dat middels deze url een mensleesbare representatie van het document gevonden kan worden. Dit kan er als volgt uit zien.
ex:ingezetene a skos:Concept ;
skos:definition "Zij die hun werkelijke woonplaats in de gemeente hebben"@nl ;
dct:source <https://wetten.overheid.nl/jci1.3:c:BWBR0005416&titeldeel=I&artikel=2&z=2022-05-01&g=2022-05-01>
Op deze manier is goed aangeven waar de betekenis van het begrip (gedocumenteerd als definitie) op gebasseerd is. Verder is er geen informatie over de bron. Wanneer de bron is beschreven in RDF is deze informatie er wel en kan dit meegenomen worden in de interpretatie van het begrip.
Wanneer een bron als linked data op het web ontsloten is neem je als waarde van bronverwijzing de URI van de bron. Dit kan bijvoorbeeld een instantie van foaf:Document
of dct:BibliographicResource
zijn. Hoe deze precies is beschreven is maakt voor de bronverwijzing niet uit, maar binnen dit profiel wordt de specificatie voor bronnen aangeraden.
Het komt ook voor dat de bron niet vindbaar is op het web en/of niet als linked data ontsloten is. In dat geval kan de beheerder van het begrip zelf een beschrijving van de bron maken wanneer het gewenst is om bijvoorbeeld informatie over de bron bij het begrip te kunnen tonen. Hiervoor kunnen URI's of blanknodes gebruikt worden om de bron direct identificeren (zie ook Fundamentals of Linked Data Modeling). Dit is tevens conform een van de basisprincipes van Linked Data, Anybody can say anything about anything. Deze identifier kan alleen niet direct gebruikt worden om een mensleesbaar document te vinden. Wanneer de bron vindbaar is op het web kan foaf:page (url) gebruikt worden om naar deze vindplaats te verwijzen. Wanneer de bron niet op het web vindbaar is, kan dct:bibliographicCitation (citeertitel gebruikt worden om citeerinformatie vast te leggen. Het kan zijn dat een bron zowel een url als een citeertitel kent.
In het volgende voorbeeld zien we een beschrijving van een op het web vindbare bron die door de beheerder van begrippen is opgesteld. De beheerder is eigenaar van de beschrijving; maar niet van de bron zelf.
ex:ingezetene a skos:Concept ;
skos:definition "Zij die hun werkelijke woonplaats in de gemeente hebben"@nl ;
dct:source ex:GemeentewetArt2 .
ex:GemeentewetArt2 a foaf:Document ;
rdfs:label "Gemeentewet Art. 2" ;
foaf:page <https://wetten.overheid.nl/jci1.3:c:BWBR0005416&titeldeel=I&artikel=2&z=2022-05-01&g=2022-05-01> ;
rdfs:comment "In deze wet wordt verstaan onder ingezetenen: zij die hun werkelijke woonplaats in de gemeente hebben."@nl ;
dct:type <http://id.loc.gov/vocabulary/marcgt/leg> .
De beschrijving van een niet op het web vindbare bron waarbij gekozen is voor het gebruik van een blank node kan er als volgt uit zien;
ex:Flora a skos:Concept ;
dct:source [ rdfs:label "Heukels' Flora van Nederland" ;
dct:bibliographicCitation "Van der Meijden, R. (2005): Heukels' Flora van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten (23e druk), 685 pp." ;
dct:type <http://id.loc.gov/vocabulary/marcgt/boo> ] .
Het nadeel van blank nodes is dat de bronbeschrijving niet hergebruikt kan worden, voor iedere bronverwijzing naar een bepaalde bron moet de beschrijving opnieuw gemaakt worden.
De bron zelf kan op verschillende manieren beschreven worden, dat ligt immers bij de bronhouder. Er bestaan verschillende standaard vocabulaires die een oplossing hebben voor het beschrijven van en verwijzen naar bronnen, ook zonder de term bron te gebruiken. Denk bijvoorbeeld aan [DCTERMS], FRBR Wetten.nl en [FOAF], maar ook nationale of sectorale-standaarden. Er is geen defacto standaard die van toepassing is op wat binnen dit profiel onder bron wordt verstaan. Om die reden leggen we geen restricties op de typering van de resource die we als bron voor een begrip aanmerken.
Wel biedt dit profiel een aantal aanbevelingen.
Vooral omdat dit de meest laagdrempelige typering is aan de hand van bestaande vocabulaire.
Dit doen we aan de hand van een gecontroleerde vocabulaire, ofwel een classificatie schema. Een voorbeeld van zo'n classificatie schema is MARC Genre/Terms Scheme. Dit is in aanvulling op een rdf:type
typering.
Om data goed te kunnen gebruiken, maar zeker ook om data te combineren met andere data is het belangrijk om deze te begrijpen. Begrippenkaders versterken de interoperabiliteit van datasets omdat het duidelijk maakt wat de betekenis is van termen die gebruikt worden. Een vooralsnog belangrijk thema in data is silo-vorming en organisaties zijn ook nadrukkelijk bezig om silo's te ontmantelen omdat data in samenhang meer waarde kan leveren. Om data in samenhang te kunnen bevragen is het noodzakelijk dat de terminologie eenduidig is en op elkaar aansluit. We hebben daarom niet alleen afzonderlijke begrippenkaders per registratie (bijvoorbeeld het begrippenkader van de BRK) nodig maar juist een stelsel van verbonden begrippenkaders per domein (bijvoorbeeld het vastgoed domein).
Daarnaast hebben we hier het begrippenkader vooral beschreven vanuit het aanbod van gegevens. Maar je wilt dat natuurlijk ook gebruiken. En dan wordt niet altijd hetzelfde begrippenkader gehanteerd. Dat is niet altijd begrippenkader die je bij een registratie mag verwachten, maar vaak juist een begrippenkader van een gebruiksorganisatie, bijvoorbeeld een uitvoeringsorganisatie die gegevens nodig heeft uit een basisregistratie, maar eigen wet- en regelgeving kent en bijbehorend begrippenkader. Juist dan wil je een verbinding leggen tussen de twee begrippenkaders.
In dit hoofdstuk bespreken we best-practices op dit gebied.
Het verbinden van begrippenkaders kan op twee manieren;
Wanneer we het hebben over een begrip die gedefinieerd is in een 'andere context' dan noemen we dat voor het gemak een extern begrip.
Onder de noemer harmonisatie beschrijven we hoe begrippen uit verschillende begrippenkaders op basis van betekenis aan elkaar kunnen worden gerelateerd. De letterlijke betekenis van harmoniseren is 'op elkaar afstemmen'. Verbinden is een eerste stap op weg naar afstemmen, maar het is strikt genomen geen afstemming en dus ook geen harmonisatie. Daarom gebruiken we nadrukkelijk geen owl:sameAs gezien dat impliceert dat de twee resources op alle mogelijke manieren identiek zijn (sterker nog; het zijn dezelfde resources). Ook als twee begrippen exact dezelfde betekenis hebben kunnen ze verschillende lexicale labels, eigenaren en documentatie hebben. Ook zijn de logische gevolgen van owl:sameAs hierdoor veelal ongewenst. Een voorbeeld van een ongewenste implicatie is dat het kan leiden tot meerdere voorkeurstermen per taal voor een begrip en dit is niet toegestaan. Dit zien we bijvoorbeeld bij de volgende set statements:
ex:B a skos:Concept ;
skos:prefLabel "Bouwwerk"@nl ;
skos:inScheme ex:BegrippenkaderA .
ex2:C a skos:Concept ;
skos:prefLabel "Constructie"@nl ;
skos:inScheme ex2:BegrippenkaderB .
ex:B owl:sameAs ex2:C .
wat impliceert:
ex:B a skos:Concept ;
skos:prefLabel "Bouwwerk"@nl ;
skos:prefLabel "Constructie"@nl ;
skos:inScheme ex:BegrippenkaderA
skos:inScheme ex2:BegrippenkaderB .
ex2:C a skos:Concept ;
skos:prefLabel "Constructie"@nl ;
skos:prefLabel "Bouwwerk"@nl ;
skos:inScheme ex2:BegrippenkaderB
skos:inScheme ex:BegrippenkaderA .
N.B. Voorbeeld 4 en 5 zijn eigenlijk geen voorbeelden, maar contra-voorbeelden. Ze laten zien hoe het niet moet en wat er dan mis kan gaan.
Als alternatief op owl:sameAs zijn harmonisatierelaties gedefinineerd in SKOS. Deze relaties worden gebruik om de mapping tussen begrippen in verschillende begrippenkaders vast te leggen wanneer deze een vergelijkbare betekenis hebben. Bijvoorbeeld door te stellen dat het begrip "Woning" uit één begrippenkader een heeft overeenkomstig bovenliggend begrip "Pand" kent uit een ander begrippenkader. We nemen zo het begrip "Pand" niet op in het begrippenkader waar "Woning" gedefinieerd is. Op dezelfde wijze kunnen twee begrippen uit verschillende begrippenkaders gerelateerd zijn aan elkaar.
Bij het harmoniseren van begrippenkaders blijft er binnen ieder begrippenkader controle over de beschrijving van de begrippen. Zelfs bij een skos:exactMatch kunnen de betreffende begrippen verschillende voorkeurstermen hebben. De mapping ligt namelijk op de betekenis van het begrip en niet op de gerelateerde lexicale labels of documentatie bij het begrip. Op deze manier kan je bijvoorbeeld twee contexten op elkaar laten aansluiten waar verschillende voorkeurstermen dezelfde betekenis dragen zonder het taalgebruik van de betreffende domeinen aan te passen. Bijvoorbeeld omdat er vanuit één begrippenkader geen invloed uitgeoefend kan worden op het andere begrippenkader of omdat er twee perspectieven bestaan op één domein. Ook in situaties waar eenzelfde term in twee overlappende contexten net een specifiekere/andere betekenis heeft kan je er voor kiezen om twee begrippen te onderkennen en die te harmoniseren. In dit geval kunnen kunnen harmonisatierelaties gebruikt worden. Bijvoorbeeld twee contexten (ex: en ex2:) waar de term land gebruikt wordt.
ex:Land a skos:Concept ;
skos:prefLabel "Land"@nl ;
skos:definition "Een land is een gebied met grenzen en een eigen regering." .
ex2:Land a skos:Concept
skos:closeMatch ex:Land .
skos:definition "Een land is een gebied dat in ISO 3166-1 als land wordt beschouwd." .
Het harmoniseren van begrippen is binnen één samenwerkingsverband of organisatie vaak niet het eindoel, maar een (belangrijke) tussenstap. Wanneer het duidelijk is wat de overlap tussen twee begrippenkaders precies is, is het pas mogelijk om tot een samenhangend netwerk of stelsel van begrippen te komen. Het harmoniseren van begrippenkaders kan dus een eerste stap zijn naar het kunnen herbruiken van externe begrippen. Dit wordt nader toegelicht in hergebruik.
Aanbevelingen:
We maken expliciet geen gebruik van owl:sameAs.
Het hergebruiken van begrippen is het opnemen van begrippen in verschillende begrippenkaders. In tegenstelling tot bij harmonisatie, waar twee losse sets van begrippen aan elkaar gerelateerd worden door extra relaties te leggen, wordt bij hergebruik één begrip aan verschillende begrippenkaders toegevoegd. In deze zin commiteer je volledig aan de beschrijving van het begrip uit een ander begrippenkader. Dit is afgebeeld in het volgende diagram.
Begrippen komen zo terug in verschillende contexten. Dit is een algemene good practice omdat we hiermee contexten integreren (waarmee we expliciet dezelfde taal spreken) maar ook omdat we hiermee contexten kunnen modularizeren (conform het Don't Repeat Yourself principe (DRY)).
SKOS gaat er van uit dat de betekenis van een begrip niet beïnvloed wordt door de statements die er over vastgelegd zijn. De eigenaar van het begrip bepaald namelijk de betekenis. De statements over een begrip maken we om deze inherente betekenis te kunnen communiceren. Eveneens dat een huis niet blauw wordt puur omdat er is vastgelegd dat deze blauw is. Een goede beschrijving zorgt ervoor dat men het begrip juist interpreteert zodat het we begrip op de correcte wijze begrijpen. Wanneer je naar een blauw huis zoekt die in de werkelijkheid helemaal niet blauw is; is het lastig om het betreffende huis te vinden. De betekenis van een begrip is dus niet afhankelijk van de statements die we er over maken, maar de statements verwoorden de betekenis die het begrip al heeft.
In de praktijk betekent dit dat een begrip in elke context gebruikt kan worden, zonder dat de betekenis zal veranderen. Het toevoegen van eigenschappen is mogelijk, (anybody can say anything about anything); al moet wel beoordeeld worden wat de impact is op de interpretatie van het begrip door mensen. Een begrip wordt onderdeel van een begrippenkader wanneer het een skos:inScheme relatie heeft naar het begrippenkader. Het is niet noodzakelijk om eigenschappen van het externe begrip, zoals de voorkeursterm, te repliceren wanneer het externe begrip gepubliceert is. Een Semantic Web applicatie zal op basis van de URI de beschrijving kunnen ophalen, (dereferencen) of het gehele begrippenkader importeren, bijvoorbeeld op basis van een owl:imports statement.
Vervolgens kunnen relaties tussen de externe begrippen en de andere begrippen in het begrippenkader gelegd waardoor een netwerk of stelsel ontstaat. In RDF kan dat er als volgt uit zien.
ex:Referentiekader a skos:ConceptScheme .
ex:BestuurlijkGebied a skos:Concept ;
skos:inScheme ex:Referentiekader ;
skos:inScheme ex2:GeoPolitiek .
ex2:GeoPolitiek a skos:ConceptScheme ;
skos:hasTopConcept ex:BestuurlijkGebied .
ex2:Land a skos:Concept ;
skos:prefLabel "Land"@nl ;
skos:definition "Een land is een gebied met grenzen en een eigen regering." ;
skos:broader ex:BestuurlijkGebied .
Aanbevelingen:
Wanneer een extern begrip wordt toegevoegd aan een begrippenkader kunnen enkel aanvullende statements worden gemaakt. Deze aanvullende statements maak je altijd in de omgeving die je zelf beheert, waarmee het eigenaarschap duidelijk is.
Ergens ligt een knip tussen een samenhangende beschrijving van begrippen in een begrippenkader en een model van klassen in een ontologie. Wikipedia definieert een ontologie (van het Grieks ὀν = zijnde en λόγος = woord, leer) of zijnsleer als de filosofische tak die het wezen onderzoekt dat achter de waargenomen werkelijkheid schuilgaat. De ontologie onderzoekt en beschrijft de eigenschappen, of breder: het zijn van het geheel van dingen, entiteiten of zijnden waarvan aangenomen wordt dat ze bestaan of beter: zijn. De ontologie gaat dus over de dingen zelf, hun 'zijn', terwijl begrippen gaat over de 'gedachte'. In de praktijk is het wel handig als deze twee op elkaar aansluiten. In de psychiatrie zijn voldoende voorbeelden waar de 'gedachte' over de wereld niet matcht met de wereld zelf. Dit wordt ook weerspiegeld in uitdrukkingen als 'met beide benen op de grond staan' (conceptualisering duidelijk verbonden met de fysieke werkelijkheid, de grond) en 'met het hoofd in de wolken lopen'(conceptualisering duidelijk los van de fysieke werkelijkheid, c.q. de grond).
As well as sections marked as non-normative, all authoring guidelines, diagrams, examples, and notes in this specification are non-normative. Everything else in this specification is normative.
Binnen dit document worden de volgende prefixes gehanteerd.
Prefix | Namespace |
---|---|
skos: | http://www.w3.org/2004/02/skos/core# |
beg-sbb: | http://begrippen.nlbegrip.nl/sbb/id/begrip/ |
begkr-sbb: | http://begrippen.nlbegrip.nl/id/begrippenkader/ |
skosapnl: | http://begrippen.nlbegrip.nl/def/skosapnl# |
isothes: | http://purl.org/iso25964/skos-thes# |
dct: | http://purl.org/dc/terms/ |
foaf: | http://xmlns.com/foaf/0.1/ |
dcat: | http://www.w3.org/ns/dcat# |
adms: | http://www.w3.org/ns/adms# |
prov: | http://www.w3.org/ns/prov# |
vcard: | http://www.w3.org/2006/vcard/ns# |
rdf: | http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns# |
rdfs: | http://www.w3.org/2000/01/rdf-schema# |
sh: | http://www.w3.org/ns/shacl# |
xsd: | http://www.w3.org/2001/XMLSchema# |
ex: | http://example.org/ |
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in:
Referenced in: